De hele Xi-er gezien

Na mijn blogs over gevoelsdenken en andere vormen van zintuiglijk denken ontstond er opeens een doorbraak in mijn zoektocht.
In dit blog vertel ik over die doorbraak en het uitzicht dat is ontstaan. Laat je niet afschrikken door een wat abstract begin, nut en toepassing volgen vanzelf en zijn wat mij betreft zeer de moeite waard!
Het blog is daarmee ook wat langer dan gewoonlijk geworden. (Op 10 september heb ik nog wat redactionele wijzigingen gemaakt.)

Rationeel systeem en ervaringssysteem

S. EpsteinSinds het begin van de zomer ben ik blij en opgewonden van mijn kennismaking met de z.g.  Cognitive-Experiential Theory van Seymour Epstein (1926-2016), afgekort CET, voorheen CEST.
Deze theorie werkt uit hoe ieder mens simultaan van twee informatieverwerkingssystemen gebruik maakt: Een ‘ervaringssysteem’ dat automatisch leert door te ervaren, en een ‘rationeel systeem’ dat een verbaal redeneersysteem is.
Ons ervaringssysteem is vergelijkbaar met dat wat hogere dieren via miljoenen jaren evolutie hebben ontwikkeld, al is het door onze grotere hersencapaciteit mogelijk complexer. Ons rationele systeem is uniek voor de mens omdat het een taal met grammatica nodig heeft.

Wat is je vaardigheid en je voorkeur?

CET is een persoonlijkheidstheorie, die het ‘rationele denken’ en het ‘ervaringsdenken’ op een heldere manier vergelijkt en toelicht hoe beide vormen elkaar kunnen beïnvloeden of domineren en daarmee al ons handelen bepalen. Het is nadrukkelijk niet zo dat het rationele systeem superieur is ten opzichte van het ervaringssysteem.
Ieder mens heeft en ontwikkelt een bepaalde vaardigheid in elk van de beide systemen, en een bepaalde mate van voorkeur om elk te gebruiken. Sommigen handelen sterk vanuit hun ervaringsdenken en zelden vanuit hun rationeel redeneervermogen, bij anderen is dat juist andersom. Het is plausibel dat iemands vaardigheid in het ene of andere systeem een rol speelt bij het bepalen van de voorkeur, maar er kunnen bijvoorbeeld ook emotioneel geladen redenen zijn om bij voorkeur vanuit het rationele denken te handelen.
De theorie biedt houvast om innerlijke polariteiten, zoals tussen ‘hoofd en hart’ bewust te worden en effectiever te leren hanteren.

Een nieuw perspectief voor de hele Xi-er

Ik ben blij omdat ik met deze theorie weer duidelijker kan uitleggen waarom mensen de dingen doen die ze niet kunnen laten. Ik kan ook de diversiteit binnen de populatie HB-ers en Xi-ers weer scherper voor anderen en mijzelf omschrijven.
Ik ben opgewonden omdat de theorie naadloos past bij de bevindingen van allerlei neurologisch onderzoek waarover ik al eerder blogs schreef, bijvoorbeeld over de rol en werking van diverse emoties.
Risico van projectieDe theorie past ook bij de conclusies van bijvoorbeeld Frans de Waal over de recent ontdekte overeenkomsten tussen hogere zoogdieren en de mens, waar het –zeker vroeger– bij voorkeur ging over de verschillen en over de absolute superioriteit van de mens.
De theorie omvat als vanzelfsprekend de hele mens, dus ook de hele Xi-er of hoogbegaafde, in plaats van –tendentieus geformuleerd– zich te beperken tot het stuk dat goed puzzels kan oplossen en hopelijk gaat zorgen voor het winnen van die Nobelprijs. Superstimuleerbaarheden en intuïtie –karakteristiek voor de doelgroep– krijgen hun plaats in het geheel, in plaats van een lastige extra factor te zijn.

Een beknopt overzicht van de twee systemen

Uiteraard kan ik niet in dit ene blog de theorie en de impact voor Xi-ers volledig uit de doeken doen. Het is een paradigmatisch andere manier van denken over denken.
Hieronder zet ik voor een eerste idee mijn selectie van de karakteristieke verschillen tussen het rationele en het ervaringssysteem onder elkaar. Uitgangspunt van de theorie is nogmaals dat ieder mens simultaan van beide systemen gebruik maakt. Ze opereren parallel en interactief, soms is het ene systeem dominant, soms het andere: Soms denken we strikt rationeel te zijn, maar blijkt het ervaringssysteem de redenering en keuze toch te beïnvloeden. En andersom.

Rationele SysteemErvaringssysteem
Lost problemen op door bewuste redeneringenLost problemen op door gebruik te maken van wat automatisch door ervaringen is geleerd.
Verbaal: informatie wordt gecodeerd in symbolen, bijv. woorden en cijfersNonverbaal: informatie bestaat uit beelden, 'filmpjes', allerlei zintuiglijke ervaringen
Gedreven door realiteitsprincipe: reactie wordt bepaald door wat als logisch samenhangend en correct geobserveerd wordt beschouwd.Gedreven door 'hedonisch' principe: reactie wordt bepaald door of iets een (on)aangename gewaarwording oproept.
Vrij van emoties en begeertenMeer of minder emotioneel geladen, afhankelijk van eigen historie en zintuiglijke uitrusting
Oorzaak-gevolg relaties tussen prikkel, respons en resultaatAssociatieve verbindingen tussen prikkel, respons en resultaat.
Gedrag wordt beïnvloed door bewuste beoordeling van gebeurtenissenGedrag wordt beïnvloed door automatisch opkomende herinneringen en gevoelens
AnalytischHolistisch
Energie-intensieve verwerking van informatie en in staat tot uitstellen van actie, hetzij kort- of langdurig.Snelle verwerking van informatie: Gericht op onmiddellijke actie, impulsief
Verandert relatief makkelijk: Kan veranderen met de snelheid van een gedachteWeerstand tegen verandering: Verandert door een zich herhalende of intense ervaring
Wordt actief en bewust ervaren: Wij gaan ervan uit dat we vanuit een bewuste controle redenerenWordt passief en 'voor-bewust' ervaren: We worden gegrepen door onze emoties en gedachten rond 'ik en het vreemde andere'
Logica en bewijsvoering is nodig voor validatieVanzelfsprekend geldig: Ervaren is geloven.
Rationele systeemErvaringssysteem

Is het niet wonderlijk hoe totaal verschillend de beide systemen zijn, maar tegelijk hoe herkenbaar beide beschrijvingen?
Kon je voor jezelf al meteen een voorkeur voor een van de twee vaststellen, of situaties bedenken waar je zus of juist zo handelt?

Hieronder volgen een aantal van mijn huidige bevindingen en vragen over wat de toepassing van CET op die onderwerpen brengt en oproept: Hopelijk inspireert dit voor je eigen perspectief hierop.

Xi vanuit CET

Herkenning en erkenning van je eigen extra intelligentie en intensiteit vraagt inzet van je ervaringsdenken. Voor de beantwoording van de vijf vragen over Xi moet je in je herinneringen duiken, inclusief hantering van de opkomende emoties die daarmee verbonden zijn.
rode draad XiKarakteristiek is het ontstaan van een innerlijk conflict met je rationele denken, bijvoorbeeld:
“Ik kan niet Xi zijn, want ik had lage cijfers op school. Maar waarom raakt het onderwerp me dan zo, en heb ik altijd zo makkelijk en inspirerend contact met mensen die volgens mij veel intelligenter zijn dan ik?”
Afhankelijk van de heftigheid van herinneringen en nieuwe waarnemingen blijken mensen te kunnen komen tot nieuwe keuzes over hun zelfbeeld:
“Ik ben bereid aan te nemen dat ik een Xi-er ben.”
Sommigen wensen daarnaast ook een rationeel bewijs en gaan alsnog voor een IQ-test.

HB vanuit CET

Bij ‘officieel vastgestelde’ hoogbegaafdheid heb je in ieder geval een zeer hoge vaardigheid in het rationele denken, omdat je die nodig hebt voor zo’n hoge score op een IQ-test. Daarnaast bezit je voldoende kalmte om vooral dat rationele denken te gebruiken tijdens de test. Vervolgens kan je rationele systeem simpel concluderen dat je inderdaad een zeer hoge intelligentie hebt als en omdat de score van de IQ-test dat heeft aangetoond.
Maar gelooft je ervaringssysteem ook dat dit waar is, op grond van je eigen ervaringen tot dat moment? Hoe zit het verder met je vaardigheden qua ervaringsdenken en je dagelijkse voorkeur om een van de twee te gebruiken? Hoe hanteer je innerlijke conflicten tussen de twee systemen? Kunnen zulke conflicten bij jou de effectieve toepassing van je ongewoon sterke rationele denkvermogen belemmeren? Zit hier een verband met het beruchte etiket ‘onderpresteren’?

Begripsdenken en beelddenken

Ik zie een directe toepassing van de theorie bij het begrijpen van het verschil tussen begripsdenken en beelddenken. Kijk maar naar de aanzienlijke overlap qua kenmerken tussen rationeel denken en begripsdenken enerzijds en tussen ervaringsdenken en beelddenken anderzijds (zie de tabel hierboven en de toelichting op de website van Beelddenkwerk, of de Engelstalige vergelijking tussen de ‘auditory-sequential learner’ en de ‘visual-spatial learner’ op deze pagina van Linda Silverman).

brein fantasieMaar ervaringsdenken omvat veel meer dan het woord beelddenken suggereert: denken in beelden, dus met een sterke visuele component. We hebben immers allerlei zintuigen die ons informatie aanreiken, dus kan je vele ‘varianten’ van beelddenken tegenkomen, afhankelijk van iemands vaardigheid en voorkeur bij het (daarnaast) hanteren van bijvoorbeeld tactiele of intuïtieve informatie en de emotionele lading daarvan. Met mijn eerdere introductie van ‘gevoelsdenken‘, probeerde ik aan zo’n aspect taal te geven.
Als je er impliciet van uitgaat dat ‘alles wat niet begripsdenken is’ dus kennelijk ‘beelddenken’ heet, vervuilt dat de beschrijving van wat beelddenken inhoudt en van wat beelddenkers kennelijk graag doen. Tegelijk blijven iemands niet-visuele aspecten van ervaringsdenken onderbelicht en is het lastiger om diens excellentie daarin te ontdekken en op waarde te schatten.
Tenslotte, zeker bij extremere Xi-ers is er vaak simultaan een behoorlijke vaardigheid in begripsdenken aanwezig, waardoor het excellente ervaringsdenken niet opvalt, en mogelijk maar beperkt ontwikkeld of benut wordt.

Excellente interactie?

Ik durf inmiddels wel te stellen dat extra intelligentie in het rationele systeem altijd ook ergens in het ervaringssysteem een of meer ‘extra’ kwaliteiten impliceert. Waar die zitten en wat dat betekent voor een excellente interactie tussen de twee systemen is voor de een vanzelfsprekend maar kan voor een ander een lange zoektocht naar de eigen authenticiteit zijn. In ieder geval heb ik het idee dat CET een behulpzame context biedt om daar mee bezig te zijn.

Voor dit blog laat ik het hierbij. Maar ik heb tot mijn tevredenheid al meer toepassingen ontdekt en zal daar ook zeker verder over schrijven.

Naar boven

 

Reacties zijn gesloten.